طبقه بندی انواع آتش
این طبقه بندی در کشورهای مختلف متفاوت می باشد ولی در تعریف و ماهیت نوع آتش تفاوتی ندارد.
بطور کلی آتش ها را به پنج طبقه A،B،C،D،E به شرح زیر تقسیم می کنند:
طبقه A
آتش هایی هستند که در اثر سوختن عموم مواد قابل اشتعال که پس از سوختن از خود خاکستر به جای می گذارند، به وجود می آیند یا آتش جامدات و یا آتش های درون (مغزی) سوز مانند آتش هایی که عامل آن ها موادی از قبیل کاغذ، چوب، پارچه و حتی لاستیک و پلاستیک و نظایر آن باشد.
طبقه B
آتش هایی هستند که از سوختن مایعات قابل اشتعال به وجود می آیند و پس از سوختن از خود خاکستر به جای نمی گذارند یا آتش مایعات و یا آتش های سطحی سوز مانند آتش های که از سوختن فرآورده های (بنزین –نفت – گازوئیل ) الکل ها –آلائیدها و نظایر آن ها به وجود می آیند.
طبقه C
آتش هایی که از سوختن گاز های قابل اشتعال به وجود می آیند مانند گاز طبیعی، استیلن و...
البته باید توجه کرد که آتش سوزی گازها را در بعضی از کشورها و استاندارد ها به عنوان یک طبقه جداگانه در نظر نمی گیرند. آنچه مهم است این است که وقتی گازی در هوا منتشر شد، هیچ گونه وسیله ای جهت کنترل و جلوگیری از سوختن آن وجود ندارد، ولی هنگامی که گازی در مخزنی باشد، اگر آتش سوزی رخ دهد به وسیله عملیات سد کردن و خنک کردن آن هم در مراحل اولیه و قبل از آن که مخزن گاز داغ شده و یا تغییر فرم دهد،ممکن است تحت کنترل درآید، چون در آتش سوزی گازها خطر انفجار بیشتر است، لذا مسئله پیشگیری از بروز آتش سوزی به مراتب مهمتر از مبارزه با آن می باشد.
در بعضی از موارد خطر خاموش کردن آتش گازها خیلی بیشتر از آنست که آتش سوزی ادامه یابد.
طبقه D
آتش هایی هستند که از سوختن فلزات قابل اشتعال به وجود می آیند مانند سدیم، پتاسیم منیزیم، آلومینیم و غیره ……….
طبقه E
آتش هایی هستند که ناشی از الکتریسیته می باشند، مانند آتش سوزی در وسایل برقی یا دستگاه های مولد برق حرارتی مانند دینام موتور - ژنراتور و...
روش های خاموش کردن آتش در محیط کار
۱-سرد کردن (از بین بردن گرما)
همانطوری که قبلا ذکر گردید از تجمع عوامل آتش در یک جا آتش سوزی به وقوع می پیوندد حال اگر یکی از عوامل سه گانه مهار گردند، آتش سوزی مهار می گردد.
روش سرد کردن در حقیقت از بین بردن ضلع حرارت می باشد، همانطوری که ذکر گردیده اشتعال در یک درجه حرارت بخصوص شروع به سوختن می نماید، حال اگر بوسیله سرد کردن درجه حرارت یک ماده قابل اشتعال را پائین آوریم، یکی از ضلع های مثلث آتش را از بین برده و در نتیجه آتش خاموش می شود.
باید توجه کرد که سرد کردن بعد از این که درجه حرارت جسم به پائین نقطه اشتعال رسید جهت این که دوباره مشتعل نشود باید ادامه پیدا کند سرد کردن به طرق مختلف صورت می گیرد که ساده ترین وارزان ترین آن استفاده از آب می باشد ولی باید توجه کرد که هر نوع آتشی را مجاز به استفاده از آب نیستیم.
۲- خفه کردن (قطع اکسیژن)
بعضی از آتش ها با سرد کردن قابل مهار نیستند، یعنی از بین بردن ضلع حرارت مؤثر واقع نمی شود، روش خفه کردن، مهار کردن ضلع اکسیژن می باشد که به وسیله ای مانع از رسیدن اکسیژن به جسم قابل اشتعال می گردیم، به این روش خفه کردن می گویند.
در این حالت از کپسول آتشنشانی یا پتوی خیس یا هر وسیله ای دیگری که بتواند راه نفوذ اکسیژن را به محل سوخت ببندد استفاده می شود.
تئوری عمل بدین ترتیب است که یک لایه از مواد کپسول آتشنشانی، به حالت گاز یا پودر، سطح آتش را می پوشاند و مانع رسیدن اکسیژن به کانون حریق و ادامه آتش سوزی می گردد، این مواد آنقدر بر سطح آتش می مانند تا آن که درجه حرارت مواد مشتعل به پائین تر از نقطه اشتعال برسد.
۳- سد کردن (قطع سوخت)
اگر به وسیله ای مانع از رسیدن سوخت به کانون اشتعال گردیم، عمل سد کردن را انجام داده ایم، مانند بستن شیر گازی که تولید آتش سوزی کرده است، یا تخلیه مخزنی از مایعات نفتی که سطح آن دچار آتش سوزی گردیده است، یا دور کردن مواد قابل اشتعال از محوطه آتش جهت جلوگیری از توسعه آتش و...
لازم به یاد آوری است که آتش سوزی ها را معمولا با یک یا ترکیبی از چند روش مختلف ذکر شده کنترل و خاموش می کنند.
طریقه خاموش کردن آتش های طبقه بندی شده
طبقه A
بهترین روش جهت اطفاء حریق های این طبقه که از سوختن مواد قابل اشتعال خاکسترزا به وجود می آیند، از بین بردن ضلع حرارت مثلث آتش و استفاده از روش سرد کردن می باشد، که اقتصادی ترین و سریعترین عامل استفاده از آب است. آب درجه جسم محترق را پائین می آورد و به حدی می رساند، که سوختن متوقف می شود.
باید توجه داشت که جریان آب تا خاموشی کامل آتش باید مرتبا جریان داشته و قطع نشود.
طبقه B
بهترین روش جهت اطفاء حریق طبقه B که از احتراق مایعات قابل اشتعال به وجود می آیند از بین بردن ضلع اکسیژن مثلث آتش یعنی خفه کردن می باشد. در این نوع آتش ها از کپسول آتشنشانی پودر و گاز، ئیدروکربورهای هالوژنه، کف ها و سایر روش های خفه کردن مانند استفاده از ماسه و شن و پتو و … می توان استفاده کرد.
طبقه C
بهترین روش جهت خاموش کردن آتش های این طبقه همانطوری که در قسمت های قبل توضیح داده شد، سد کردن می باشد، یعنی جلوگیری کردن از رسیدن گاز قابل اشتعال به کانون حریق، که معمولا جهت انجام این کار شیر مربوط به جریان گاز مورد نظر بایستی بسته شود و یا به هر وسیله ممکن جلوی نشت گاز گرفته شود.
طبقه D
جهت اطفاء حریق فلزات قابل اشتعال از کپسول آتشنشانی مخصوص به خود که بستگی به نوع فلز دارد، استفاده می گردد.
طبقه E
بهترین روش جهت خاموش کردن آتش سوزی های برقی، طریقه قطع اکسیژن مثلث آتش به وسیله خفه کردن می باشد. در این طبقه از آتش سوزی ها آب اصلا قابل استفاده نیست، بهترین نوع کپسول آتشنشانی مورد استفاده کپسول آتشنشانی CO2 می باشد، از کف نمی توان استفاده کرد.
البته از وسائل دیگر خفه کردن مانند شن و ماسه و یا پتوی خشک می توان استفاده کرد.
جهت اطفاء آتش های این طبقه باید قبل از انجام هرگونه اقدام جهت خاموش نمودن حریق، جریان برق قطع شود.
حال به بررسی انواع خاموش کننده می پردازیم:
مواد خاموش کننده آتش
موادی که بعنوان خاموش کننده آتش به کار می روند در 4 دسته قرار می گیرند. بدلیل لزوم سرعت عمل و افزایش پوشش خاموش کننده ها، می توان از دو یا چند عنصر خاموش کننده بطور همزمان استفاده نمود. طبعا هر کدام از مواد یاد شده در اطفاء انواع حریقها دارای مزایا و معایبی می باشند. این گروه شامل گروه های زیر است:
- مواد سرد کننده آب، CO2
- مواد خفه کننده (کف -CO2 – خاک – ماسه)
- مواد رقیق کننده هوا (N2 – CO2)
- مواد محدود کننده واکنش های زنجیره ای شیمیایی (هالن و پودر های مخصوص)
آب
استفاده از آب برای کنترل حریق یکی از ساده ترین و در عین حال موثر ترین روشی است که تمام افراد با آن آشنا می باشند. همان اندازه که استفاده از آب می تواند در خاموش کردن آتش مفید با شد به همان اندازه هم می تواند در استفاده نابجا ایجاد مخاطره و گسترش حریق یا خسارات نماید.
مزایای آب برای خاموش کردن آتش
- فراوان و ارزان است، خصوصا که برای این منظور تصفیه کامل آن لازم نیست.
- ویسکوزیته پایین و قابلیت انتقال آسان داشته و در مجاری فلزی، لاستیکی و برزنتی براحتی جاری می شود.
- دارای ظرفیت گرمایی ویژه بالایی بوده که آن را بصورت یک سرد کننده مطلوب مطرح می کند. ظرفیت گرمایی آب 5 برابر آلومینیوم و 10 برابر روی و مس می باشد. مهمتر از آن اینکه گرمای نهان تبخیر آب بسیار بالا بوده و گرمای زیادی هنگام تبخیر جذب می کند.
- غیر قابل تجزیه بر اثر حرارت است، حتی در دمای بالا نیز تجزیه نمی شود. بطوری که در 2000 درجه سانتیگراد تنها یک دهم مولکولهایش تجزیه می شوند.
- توان سرد کنندگی بالایی دارد بطوری که در حجم مساوی، 5/6 برابر سرد کننده تر ازCO2 است. هر لیتر آب می تواند هنگام تبخیر حدود 550 کیلو کالری گرما جذب نماید و هر متر مکعب آب نیز برای افزایش دمایی به اندازه 10 درجه گرمایی حدود 10000 کیلو کالری گرما جذب می کند.
معایب آب برای استفاده در آتش سوزی
- سنگین وزن است لذا حمل ونقل آن در اطفاء متحرک مشکل است.
- هادی الکتریسیته است، در محل هایی که جریان برق وجود دارد، خطر برق گرفتگی را افزایش می دهد.
- آب دارای خطر تخریب است، زمانی که آب تحت فشار پاشیده شود قدرت تخریب بالیی دارد که گاهی کمتر از خود حریق نیست.
- هنگام اطفاء حریق مواد و محصولات در اثر ترکیب با آب دچار خسارت می گردند. مانند داروها، اثاثیه، کارتن های بسته بندی، رنگ ها و محصولات تولیدی.
- به خاطر افزایش حجم آب هنگام تبخیر در هنگام پاشیدن به روی مایعات قابل اشتعال مثل نفت یا روغن باعث پرتاب شدن مایعات، انفجار و پاشش آن شده و گسترش حریق را باعث می شود.
- بدلیل کشش سطحی آب نفوذ آن به داخل تل مواد (تل ذغال سنگ، خاک اره و مانند آن) محدود است.
کف آتش نشانی
کف بصورت محلول تهیه می گردد. کف در هنگام پاشیده شدن توسط سر لوله کف ساز با هوا و آب مخلوط شده و حباب سازی می گردد. کف در هنگام استفاده، با گسترش فراوانی که دارد می تواند روی حریق را پوشانده و مانع رسیدن اکسیژن و صعود گازهای ناشی از حریق می گردد. نکته مهم در استفاده از کف، توسعه خوب آن و پخش شدن روی سطح ماده احتراقی مخصوصا مایعات قابل اشتعال بدلیل سبکی آن می باشد.
پودر های خاموش کننده
استفاده از برخی از مواد شیمیایی که معمولا دارای بنیان کربنات، سولفات یا فسفات می باشند یکی از راه های متداول و ساده برای خاموش کردن آتش از طریق خفه کردن آن است. این ترکیبات براحتی برای اطفاء انواع حریقC،B،A بکار می روند. به همین دلیل در استفاده های عمومی معمولا این ترکیب خاموش کننده توصیه می شود. به این ترکیبات پودر شیمیایی گفته می شود. پودر شیمیایی اگر چه برای حریق دسته A کاربرد دارد ولی بدلایل اقتصادی توصیه نمی گردد مگر اینکه مواد در حال اشتعال پر بها باشند یا استفاده از آب ماهیت آنها را تغییر دهد.
پودر شیمیایی روی حریق پاشیده شده و باعث پوشاندن آتش و جلوگیری از رسیدن اکسیژن می گردد. پودر ها در حرارت بالای 60 درجه سانتیگراد پایداری خوبی ندارند و امکان چسبندگی آنها در کپسول زیاد می گردد. قطر دانه های پودر بسته به نوع مواد و شرکت سازنده حدود 75-10 میکرون می باشد. هرچه قطر ذرات ریزتر باشد پودر موثرتر است. پودر شیمیایی تحت فشار ازت یا CO2 در سطح قاعده حریق به صورت جارویی پاشیده شده و در صورتی که افراد آموزش کافی دیده باشد براحتی آتش را خاموش می نمایند.
پودر خشک
این پودر برای خاموش کردن حریق فلزات قابل اشتعال مثل سدیم، پتاسیم، منیزیم و مانند آن بکار می رود.
گازCO2
دی اکسید کربن گازی است غیر قابل احتراق، بی بو، غیر سمی و سنگین تر از هوا که دارای چگالی 5/1 بوده و هادی الکتریسیته نیست. مکانیسم عمل آن هنگام حریق به سه صورت است: اول خفه کردن آتش با تشکیل یک لایه سنگین مقاوم در مقابل عبور هوا، دوم رقیق کردن اکسیژن هوادر اطراف محوطه حریق و سوم سرد کردن آتش.
یکی از خصوصیات مهم گاز CO2 این است که باعث خسارت به مواد موجود در محیط حریق نمی شود لذا در مواردی که مواد با ارزش دچار حریق می شوند مناسب تر از آب است CO2 برای حریق های الکتریکی و الکترنیکی بسیار مناسب است زیرا بدلیل عدم هدایت برق و عدم وجود مواد باقیمانده باعث اتصال یا خرابی در حساس نمی گردد.
ترکیبات هالوژنه (هالن)
مواد هالوژنه از مشتقات 4CH یا C2H6 می باشند که بجای یک یا چند عنصر هالوژنه (شاملI،Br،Cl،F) جایگزین شده است. هالن در هنگام اطفاء بدون بجای گذاشتن اثرات تخریبی و باقیمانده بر روی مواد و دستگاه ها می تواند بطور بسیار موثری ایفای نقش نماید. مکانیسم اثر هالن تا حدودی مشابه CO2 بوده و چون سنگین تر از هوا هستند می توانند بسرعت روی حریق را پوشانده و مانع رسیدن اکسیژن گردند. بعلاوه پاشش این مواد بر روی حریق می تواند باعث رقیق شدن اکسیژن هوا در اطراف حریق شده و آن را مهار نماید. این مواد با نسبت افزایش حجم حدود برابر هنگام تغییر فاز از حالت مایع به بخار بیش از برابر افزایش حجم بیشتری نسبت به دی اکسید کربن دارند. به همین دلیل در وزن مساوی قدرت خاموش کنندگی آنها 3-2 برابرCO2 می باشد. هالن می تواند در هنگام مجاورت با آتش از سرعت واکنش های زنجیره ای بکاهد و بصورت موثر تری آتش را مهار نماید به همین دلیل در شرایط یکسان برای خاموش کردن آتش میزان مورد نیاز هالن کمتر از یک چهارم میزان CO2مورد نیاز برای اطفاء است.
خاموش کننده هالن برای محدوده های کوچک ولی مهم تجهیزات یا مواد قابل اشتعال مانند ماشین های الکترونیکی و الکتریکی، حریق های مواد جامد پر ارزش، سایتهای دیسپاچینگ، مراکز مخابراتی و مانند آن کاربرد دارد.
